اعتبار اسنادی یک وسیله پرداخت در مبادلات بین‌الملل و یکی از خدماتی است که به‌موجب آن (بانک گشایش کننده) بنا به درخواست مشتری (متقاضی اعتبار/خریدار) و یا از طرف خود موظف می‌شود به‌منظور خرید یا سفارش کالا یا خدمات در مقابل اسناد مقرر و مطابق با شرایط اعتبار، پرداختی را به شخص ثالث (ذینفع/فروشنده) یا به حواله کرد او انجام دهد یا به بانک دیگر اجازه پرداخت یا معامله دهد.

تجزیه‌وتحلیل عناصر تشکیل‌دهنده اعتبارات اسنادی

متقاضی: متقاضی شخصی است حقیقی یا حقوقی که به مبنای قرارداد با فروشنده یا بر اساس پیش فاکتور صادره از سوی فروشنده پس از اخذ مجوزهای لازم جهت واردات بر اساس قوانین کشور واردکننده، سرانجام با تکمیل فرم تقاضای گشایش اعتبار بانک معینی از وی درخواست می‌نماید که از طریق روش اعتبار اسنادی بهای کالا را به فروشنده داده و یا ترتیب پرداخت را معمول دارد.

بانک گشایش کننده اعتبار: بانک گشایش کننده اعتبار شخصی است که بر اساس دستور یا مطابق درخواست متقاضی اعتبار و با توجه به مقررات و دستورالعمل‌های بانکی کشور اقدام به گشایش اعتبار می‌نماید و تعهد می‌نماید درصورتی‌که ذینفع کالا را برحسب تقسیم وظایف تحویل، و شرایط و مقررات اعتبار را رعایت و اسناد را مطابق آنچه در اعتبار ذکر گردیده است در موعد مقرر به بانک تسلیم نماید، ترتیب پرداخت وجه کالا را به فروشنده بدهد.

بانک کارگزار: بانک ابلاغ کننده بانکی است که معمولاً در کشور فروشنده قرار دارد و بانک گشایش کننده وی را به کارگزاری انتخاب می‌نماید مسئولیت بانک فوق ابلاغ اصل اعتبار و اصلاحات مربوط به فروشنده و بررسی اسناد ارائه‌شده درصورتی‌که از طرف بانک اصلی اجازه پرداخت داشته باشد نسبت به پرداخت نیز اقدام و یا فقط اسناد را معامله می‌نماید.

ذینفع اعتبار: شخصی است حقیقی یا حقوقی که درواقع فروشنده کالا و طرف اصلی خریدار در عرصه قرارداد هست. وی موظف است ظرف مهلت مقرر در اعتبار و با توجه به شرایط بکار رفته در متن تمام تلکس کالا را تسلیم نماید. در عرصه اعتبارات اسنادی بانک طرف اصلی فروشنده جهت پرداخت هست.

بانک تضمین کننده: در اعتبارات اسنادی تأییدشده ممکن است بانک دیگری به‌عنوان تضمین‌کننده وجه کالا درصحنه حاضر گردد که به بانک تأییدکننده اعتبار معروف است و ممکن است تضمین و تأیید اعتبار توسط بانک گشایش کننده و یا بانک کارگزار انجام پذیرد و نیازی به صحنه آمدن بانک ثالث نباشد.

شرایط و مقررات اعتبار: مبنای اصلی شرایط و مقررات اعتبار درخواست متقاضی اعتبار است که بر مبنای توافقات میان وی و فروشنده صورت می‌پذیرد. مهم‌ترین این شرایط عبارت‌اند از: مشخصات کالا، مبلغ و سررسید اعتبار جهت حمل و معامله اسناد.

اسناد مقرر:

مهم‌ترین اسناد اعتباری که به‌طورمعمول و به‌عنوان اصلی‌ترین اسناد در اعتبار مطرح می‌گردد عبارتنداز:

1-بارنامه 2-سیاهه تجاری 3-گواهی مبدأ ساخت 4-سیاهه حمل 5-گواهی بازرسی بین‌الملل

پرداخت: چنانچه شرایط و مقررات اعتبار توسط ذینفع مراعات گردد و اسناد معینه در موعد مقرر تسلیم بانک گردد بانک موظف به پرداخت مبلغ اعتبار به فروشنده (در اعتبارات نقد) و یا موظف به تأدیه پرداخت در سررسید مربوطه (در اعتبارات مدت‌دار) خواهد بود.

قرارداد: قرارداد عبارت است از توافق دو اراده بر موضوع واحد به نحو التزام. در هر قرارداد می‌باید یک پیشنهاد و یک قبول منطبق با آن وجود داشته باشد.

انواع اعتبارات اسنادی

1- اعتبارات اسنادی دیداری (نقد): اعتباراتی است که پرداخت وجه کالا به فروشنده توسط بانک بلافاصله پس از تسلیم اسناد مورد قبول صورت می‌پذیرد. به عبارت دیگر بنای اعتبار بر پرداخت وجه کالا به محض ارائه اسناد بدون عیب به بانک خواهد بود.

2- اعتبارات اسنادی مدت‌دار: اعتباراتی است که پرداخت وجه کالا توسط بانک به فروشنده به مدت معینی پس از ارائه اسناد مورد قبول با (بهره لازم) در سررسید مربوطه عملی می‌گردد این مدت معمولاً یکساله می‌باشد.

3- اعتبارات اسنادی قابل برگشت: اعتباراتی است که خریدار و یا بانک گشایش کننده می‌توانند آن را لغو یا اصلاح نمایند و نیازی به موافقت فروشنده ندارد.

4- اعتبارات اسنادی غیر قابل برگشت: اعتباراتی است که اصلاح، تغییر و یا لغو آن بدون موافقت فروشنده امکان پذیر نمی‌باشد.

5- اعتبارات اسنادی تأیید شده: اعتباراتی است که تعهد معمولی بانک اصلی برای فروشنده کافی نبوده بلکه نیاز به تعهد اضافی (تضمین) همان بانک یا بانک مرکزی کشور خریدار و یا بانک ثالث دارد.

6- اعتبارات اسنادی تأیید نشده: اعتباراتی است که تعهد معمولی بانک اصلی (گشاینده اعتبار) برای فروشنده کافی بوده و نیاز به تعهد اضافی (تضمین) بانک دیگر را ندارد.

7- اعتبارات اسنادی قابل انتقال: اعتباراتی است که (به شرط تجویز) ذینفع می‌تواند کل اعتبار یا مقداری از اعتبار را به ذینغع های دیگر منتقل و واگذار نماید.

1-7- اعتبارات اسنادی قابل انتقال قابل تقسیم: این اعتبار در مواردی استفاده می‌گردد که ذینفع مجاز به انتقال امتیاز استفاده از اعتبار به شخص یا اشخاص متعدد در محل اقامت خود و یا حتی خارج از محل یا کشور خود می‌گردد.

2-7- اعتبارات اسنادی قابل انتقال غیر قابل تقسیم: این اعتبار به این ترتیب خواهد بود که انتقال منحصراً محدود به یک شخص ثالث می‌گردد.

8- اعتبارات اسنادی غیر قابل انتقال: اعتباراتی است که به‌موجب آن ذینفع اعتبار نمی‌تواند از بانک درخواست نماید یا بانک نمی‌تواند آن را به صورت کلی یا جزئی در اختیار سایر ذینفع‌ها قرار دهد. لازم به ذکر است اعتبارات اسنادی معمولاً به صورت غیر قابل انتقال گشایش می‌یابند.

9- اعتبارات اسنادی اتکایی (پشت به پشت): اعتباراتی است که توسط ذینفع با اتکا بر اعتباری که توسط خریدار به نفع وی گشایش یافته است جهت صادر کننده دیگری (ذینفع دوم) که می‌تواند کالا را تهیه و ارسال نماید گشایش می‌نماید. لازم به ذکر است گشایش اعتبار اتکایی در ایران با مجوز بانک مرکزی امکان پذیر است.

10- اعتبارات اسنادی گردان: اعتباراتی است که بانک گشایش کننده پس از پرداخت وجه اسناد به فروشنده موضوع اعتبار را بر اساس دفعات زمانی تکرار می‌کند. تعداد دفعات استفاده از اعتبار و دریافت وجه باید در متن اعتبار قید شود. چنین اعتباری وقتی گشوده می‌شود که خریدار مایل به حمل به دفعات باشد که اسناد حمل متعددی نیز ارائه می‌گردد و می‌تواند به صورت تجمعی یا غیر تجمعی باشد.

11- اعتبارات اسنادی ماده قرمز (یک، دو یا چند مرحله‌ای): اعتباراتی است که با قید عبارت خاصی، بانک ابلاغ کننده اعتبار را مجاز به اعطای پیش پرداخت و یا به‌طور کل تمام مبلغ اعتبار، بر حسب درخواست متقاضی و قبل از ارائه اسناد می‌نماید. وجه تسمیه این اعتبارات قید عبارت آن با جوهر قرمز برای جلب توجه به خصوصیات و ویژگی‌های این نوع اعتبار است.

12- اعتبارات اسنادی داخلی: اعتباراتی هستند که خریدار و فروشنده در کشور مقر بانک قرار دارند. بدین معنی که محل اقامت خریدار و فروشنده و بانک در کشور واحدی است. در کشور ما معاملات داخلی از طریق وجه نقد یا چک و یا برات انجام می‌پذیرد و اعتبارات اسنادی داخلی سابقه ندارد.

13- اعتبارات اسنادی خارجی: اعتباری است که متقاضی و ذینفع د ر دو کشور مختلف قرار دارند و بانک گشایش کننده اعتبار معمولاً در کشور خریدار است و از طریق بانک دیگری که معمولاً در کشور فروشنده قرار دارد اعتبار به وی ابلاغ و معامله اسناد و پرداخت وجه کالا نیز توسط همین بانک انجام می‌پذیرد.

14- اعتبارات اسنادی وارداتی: اعتباراتی است که بنا به دستور خریدار گشایش می‌گردد و خریدار وظیفه پرداخت وجه کالا را به عهده داشته و نقش وی به‌عنوان واردکننده است.

15- اعتبارات اسنادی صادراتی: اعتباراتی است که به نفع یک شخص گشایش می‌گردد و نقش وی صادر کننده و دریافت کننده وجه است و وی باید با حمل کالا و تنظیم و تسلیم اسناد به بانک وظیفه خود را عملی سازد.

نحوه شکل گیری اعتبارات اسنادی و اجرای اعتبار و تسویه در ایران

1- قراردادی میان خریدار و فروشنده منعقد می‌گرددو بر اساس آن سندی بنام پیش فاکتور از طرف فروشنده برای خریدار صادر می‌گردد. یکی از پارامترهایی که در قرارداد مطرح می‌گردد شیوه پرداخت و تسویه می‌باشد که معمولاً به روش اعتبارات اسنادی توافق می‌گردد.

2- خریدار با توجه به مقررات صادرات و واردات کشور اقدام به اخذ مجوز واردات و ثبت سفارش می‌نماید.

3- بر اساس مقررات کشور که بیمه در داخل و به ریال انجام می‌شود، خریدار بیمه نامه مربوطه را از یکی از شرکتهای بیمه اخذ می‌نماید.

4- مراحل و تشریفات تخصیص ارز را در بانک مرکزی ایران طی می‌نماید.

5- خریدار فرم تقاضای گشایش اعتبار بانک معینی را تکمیل و به همراه بیمه نامه و پیش فاکتور و ثبت سفارش به بانک مربوطه جهت اعتبار مراجعه می‌نماید.

6- خریدار نسبت به تأمین ریال و در صورت تجویز نسبت به تأمین پیش پرداخت و وثایق لازم در بانک اقدام می‌نماید.

7- بانک بر اساس درخواست خریدار و با رعایت تشریفات قانونی نسبت به گشایش اعتبار که معمولاً به روش تمام تلکس صورت می‌پذیرد به نفع فروشنده خارجی اقدام می‌نماید.

8- با پذیرش اعتبار توسط فروشنده یک اعتبار اسنادی شکل گرفته است. باید توجه داشت پذیرش اعتبار با قبول متفاوت است. از این جهت در پذیرش لازم است که شرایط اعتبار مطابق با شرایط قرارداد و مورد توافق باشد.

9- فروشنده بر اساس شرایط اعتبار و قرارداد نسبت به تهیه یا تولید کالا اقدام می‌نماید.

10- فروشنده نسبت به تهیه اسناد مورد لزوم که در اعتبار ذکر گردیده مانند بارنامه، سیاهه تجاری، گواهی مبدأ و...اقدام می‌نماید.

11- پس از حمل کالا اسناد فوق را در مهلت مقرر در اعتبار تسلیم بانک کارگزار می‌نماید.

12- بانک کارگزار اسناد را با شرایط اعتبار مطابقت داده و در صورت مطابقت نسبت به پرداخت اعتبار به فرو شنده اقدام می‌کند. در اعتبارات مدت‌دار در موعد معین پرداخت صورت می‌پذیرد.

13- بانک کارگزار اسناد را جهت بانک گشایش کننده ارسال می‌نماید.

14- بانک گشایش کننده اسناد را پس از تسویه حساب با خریدار از طریق ظهرنویسی جهت ترخیص کالا از گمرک در اختیار خریدار قرار می‌دهد.

15- خریدار مطابق قوانین گمرکی و به همراه اسناد به گمرک مراجعه و کالای خود را ترخیص می‌نماید.

16- پروانه سبز گمرکی صادره از سوی گمرک توسط خریدار به بانک تسلیم و تعهد ارزی تسویه می‌گردد.

مزایای روش پرداخت به طریق اعتبارات اسنادی

1- فواید از نظر خریدار: در اعتبارات اسنادی پردا خت وجه کالا به فروشنده تنها در قبال تسلیم اسناد امکان پذیر است و این اسناد به شیوه‌ای طرح ریزی شده است که خریدار تا حدی مطمئن می‌گردد که کالا مطابق خواست و شرایط ولی تحویل متصدی حمل و نقل شده است تا زمانیکه این اسناد به صورت کامل و منطبق با شرایط اعتبار تنظیم و تسلیم بانک نگردد. بانک از پرداخت وجه اعتبار به فروشنده خودداری می‌نماید. از طرف دیگر فرض و بنای این تأسیس حقوقی بر ارائه تسهیلات بانکی و یا مشارکت بانکهاست و از این طریق خریدار می‌تواند با واریز پیش پرداخت اقدام به گشایش اعتبار نموده و پس از تسلیم اسناد توسط بانک به وی بقیه وجه کالا را بپردازد و در اعتبارات یوزانس مهلت کافی تا سررسید مربوطه جهت تسویه حساب را دارد که معمولاً با فروش کالا باقیمانده وجه را به بانک می‌پردازد.

2- فوایداز نظر فروشنده: از آنجایی که اعتبارات اسنادی فی نفسه و یا در صورت غیر قابل برگشت بودن، تعهد قطعی یک بانک در برابر فروشنده جهت پرداخت وجه اعتبار است و بانک مسئولیت پرداخت وجه کالا را به فروشنده در قبال ارائه اسناد دارد، فروشنده به اتکا این تعهد و طرفیت وی با بانک به روش اعتبار اسنادی اتکا خواهد داشت و مطمئن می‌گردد با تسلیم اسناد معین شده در اعتبار وجه به وی پرداخت می‌گردد، بویژه در اعتبارات اسنادی تأیید شده که بانک دیگری هم این پرداخت را تضمین می‌نماید، بهترین روش برای فروشنده جهت تسویه خواهد بود.

3- فواید از نظر بانکهای عامل: اعتبارات اسنادی از جهات مختلفی به سود بانکهای عامل می‌باشد. بانک‌ها در ازاء خدمات خود در اعتبارات اسنادی کارمزد دریافت نموده همچنین در مواردی نیز در امر سرمایه گذاری و سود مشارکت می‌نماید. در اعتبارات اسنادی فرض بر ارائه تسهیلات بانکی بوده و مطابق ظاهر، بانک‌ها مالک کالا می‌باشند و در صورت عدم تسویه بانکی خریدار بانک‌ها می‌توانند مطالبات خود را از فروش کالا اخذ نماینداز طرف دیگر مطابق مقررات I.C.C نشریه 600، بانک‌ها هیچگونه مسئولیتی را در مورد خطرات و خسارات وارده بر کالا و یا اسناد تقلبی بر عهده نمی‌گیرند و مسئولیت بانکها به بررسی اسناد از حیث ظاهری و مطابقت ظواهر با شرایط اعتبار محدود می‌گردد و حداقل مسئولیت در اعتبارات اسنادی برای بانکهای عامل فرض شده است.

4- فواید از نظر دولت‌ها: نظارت دقیق بر خروج ارز از کشور و سیاست گذاری در امور تجارت خارجی و مصرف ارز با ضمانت اجرا و ابزار بانکهای عامل انجام می‌پذیرد. اجرای دستورالعمل‌های ارزی و بانکی با استفاده از تأسیس بانکی انجام می‌پذیرد و بدین طریق دولتهای ذینفع با روش اعتبار اسنادی و تمرکز این امر در بانکها بر نحوه اجرا و مصرف صحیح ارز نظارت کافی خواهند داشت.
منابع و مآخذ
-راهنمای تکمیلی فرمها اصول اعتبارات اسنادی (L/C) - مترجمین محمدی و میلانی،1389
- آشنایی با تعاریف و اصطلاحات بازرگانی اقتصادی جلد 1 و 2 موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی،1367
- مقررات متحدالشکل اعتبارات اسنادی ترجمه اتاق بازرگانی ایران نشریه 500، 1993
- اینکوترمز 2000، اتاق بازرگانی بین‌الملل، ترجمه مسعود طارم سری، 1380
- اینکوترمز 1990، ترجمه اتاق بازرگانی ایران
- اصول اعتبارات اسنادی، موسسه مطالعات و پژوهشهای بازگانی،1380
- سفارش‌ها خارجی، اکبر بوالحسنی،1380
- فرهنگ جامع امور گمرکی، علی نویدی، 1381